Giá trị di sản kiến trúc Đền Dương Bi

Dương và chuyển tiếp giữa phong cách Đồng Dương và phong cách Mỹ Sơn A1 như bó hoa hình đàn thất huyền, hình sâu, hình trái trám và các lớp cánh sen (Ảnh 2). Các điêu khắc phần chân tuy không còn nhiều nhưng nó minh chứng rất quan trọng cho một giai đoạn lịch sử phát triển của kiến trúc và điêu khắc Champa thuộc phong cách Đồng Dương thế kỷ 9 đến đầu thế kỷ 10. Trong khi đó các di tích còn lại thuộc giai đoạn này chỉ còn là những phế tích như phế tích Đồng Dương, Mỹ Sơn A10.   

Việc xác định niên đại của di tích này vẫn đang còn nhiều ý kiến khác nhau. Theo Henri Parmentier (1909), ngôi đền này cùng niên đại với đền A1 Mỹ Sơn thế kỷ 10. Nhưng Lâm Mỹ Dung và cộng sự (2019) cho rằng ngôi đền này thuộc thế kỷ 9 dựa vào phong cách kiến trúc và đồ án trang trí. Qua 2 đợt khảo sát vào tháng 3 năm 2020 và tháng 7 năm 2021, bên cạnh trang trí và hình dạng kiến trúc, kỹ thuật và vật liệu cũng là yếu tố quan trọng để làm cơ sở để đoán định niên đại. Kalan Dương Bi có nhiều yếu tố kỹ thuật khá giống với đền Mỹ Sơn A1 như chất lượng gạch, cách xử lý bề mặt gạch, dùng đá lát nền vừa là làm miệng hố thiêng là những yếu tố không nhìn thấy ở các di tích thuộc phong cách Đồng Dương. Do đó, để xác định niên đại đền Dương Bi cần các phương pháp khác như nhiệt huỳnh quang vật liệu gạch để có kết quả đáng tin cậy hơn. Nhưng có thể ban đầu kết luận rằng, đền Dương Bi có niên đại khoảng cuối thế kỷ 9 đầu thế kỷ 10 bởi hình dáng, trang trí và kỹ thuật xây dựng của nó.      

3. Không gian văn hoá

Bên cạnh điêu khắc và kiến trúc, giá trị của di sản này còn nằm ở chính vị trí và không gian mà nó toạ lạc. Di tích nằm trong thung lũng Chiêm Sơn nơi mà các vết tích Champa bố trí khá dày đặc. Di tích Dương Bi này nằm giữa 2 dãy núi Hàm Rồng về phía Bắc và dãy núi Đá Mã Dèo về phía Nam,  phía Tây là thung lũng Mỹ Sơn. Về phía Đông là dòng suối Đập Cây Da, cùng hướng cách đó hơn 1km là kinh thành Trà Kiệu. Cách Dương Bi 100m là di tích Champa khác là Gò Gạch Duy Sơn. Có thể nói, Dương Bi nằm trong một không gian văn hoá khá rộng lớn nơi được xây dựng dày đặc các công trình Hindu giáo với các thung lũng, suối, đồi núi - là các yếu tố đặc trưng của không gian Hindu giáo.

Cùng nằm trong không gian văn hoá này, nhưng hầu các di tích còn lại chỉ là phế tích không còn mảng tường kiến trúc nào trong khi đó Dương Bi là kiến trúc duy nhất có tường cao gần 2m còn để lại. Điều đáng quý hơn nữa, Dương Bi là dấu ấn của giai đoạn thuộc phong cách Đồng Dương thế kỷ 9 đầu thế kỷ 10 - một giai đoạn mà chưa có di tích nào trong không gian Chiêm Sơn và Trà Kiệu còn tồn tại

4. Giao thoa văn hoá

Giá trị của di tích Dương Bi còn là minh chứng quá trình cộng cư Việt và cư dân (văn hoá bản địa) Champa. Theo GS Lâm Mỹ Dung, di tích Dương Bi là “một minh chứng sống động cho lịch sử tiếp xúc, giao lưu và tiếp nhận văn hoá Việt- Chăm, phản ánh quá trình khai mở vùng đất dinh trấn Quảng Nam”[1] Theo kết quả khai quật, bên cạnh dấu tích kiến trúc ở đây cũng tìm thấy nhiều loại hình di vật khác nhau, trong đó có ngói cong bản rộng; đồ gốm men và đặc biệt là có nhiều “ông đầu rau” bằng đá muối. Các loại ngói tìm thấy ở đây là loại ngói âm dương nhưng viên trên và viên dưới có kích thước tương đồng nhau, màu đỏ, xương đanh, làm bằng khuôn, dày trung bình khoảng 1cm. Việc tìm thấy nhiều ngói ở đây cho phép xác định kiến trúc này được lợp bằng ngói âm dương bản rộng. Đồ gốm men và đồ sành có khá nhiều loại hình, trong đó đáng lưu ý tại đây phát hiện khá nhiều đồ sứ men trắng vẽ lam niên đại thế kỷ XVII của lò Cảnh Đức Trấn; đồ sành thế kỷ XVII, XVIII cũng tương đối phổ biến. Do vậy, mặc dù người dân cho rằng miếu được xây dựng khoảng cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX nhưng những hiện vật tìm được ở đây cho thấy có thể miếu được xây dựng trước thế kỷ XVIII. Tổng cộng đã tìm thấy 14 ông đầu rau tại đây, các ông đầu rau có hình lưỡi liềm được tạo bằng đá muối, mới nhìn có thể nhầm ông đầu rau với tai lửa trang trí trên tháp, tuy nhiên các di vật này đều không có phần để cấy vào tường như tai lửa, mà nó có cấu trúc để khi xếp 3 ông lại có thể đặt nồi lên trên một cách vững chãi. Người dân ở đây cho rằng, các ông đầu rau xuất hiện nhiều tại đây là bởi, hàng năm người dân thường mang ông đầu rau đến đây xếp bếp làm cỗ để cúng thần linh. Như vậy, việc xuất hiện các ông đầu rau tại đây và những nghi lễ liên quan có thể thấy đây là miếu thổ công của làng chứ không phải là miếu thần nông như nhân dân vẫn hiểu. Tư liệu điều tra cho biết, phần lớn diện tích cánh đồng ở phía bắc của khu đền tháp tính từ tường phía bắc của tường bao ngoài trở ra trước năm 1978 là khu cư trú chính của làng Chiêm Sơn. Năm 1978, khi thực hiện cuộc vận động xây dựng hợp tác xã nông nghiệp, dân cư ở đây mới di chuyển về vị trí hiện nay và cải tạo khu vực này thành ruộng như hiện nay. Như vậy, miếu thổ công được xây dựng ở phía nam của làng.

Có thể nói, việc tái sử dụng lại ngôi đền Hindu như một ngôi chùa Phật giáo, hay miếu thổ công, các hiện vật gốm men thế kỷ XVII, XVIII, hay Chùa Trà Sơn trên khuôn viên di tích Champa là minh chứng cho việc tiếp xúc, giao lưu và tiếp nhận văn hoá, tôn giáo tín ngưỡng giữa người Việt với cư dân bản địa Champa mà di tích Dương Bi là minh chứng sống động. 

III. Vấn đề đặt ra đối với di tích Dương Bi

Điều đáng mừng là sau cuộc khai quật khẩn cấp vào tháng 5 năm 2019, UBND tỉnh Quảng Nam đã xếp hạng di tích cấp tỉnh đối với Dương Bi theo quyết định số 3929/QĐ-UBND ngày 04 tháng 12 năm 2019. Việc xếp hạng này là cơ sở pháp lý quan trọng để bảo vệ di tích này. Bên cạnh dưới sự quản lý của nhà nước, di tích này còn nằm trong khuôn viên Chùa Trà Sơn nên việc bảo vệ khá thuận lợi. Khuôn viên Chùa đã có tường bao nằm trong khu vực I là khu vực đã phát hiện các di tích, di vật, tường bao có liên quan trực tiếp tới di sản.

Tuy nhiên vấn đề cấp bách hiện nay là cần phải tiến hành tiếp công tác khai quật đối với đền chính và tường bao và nhất là công tác khai quật phải đi liền với việc trùng tu di tích này. Đã tròn 5 năm khai quật khẩn cấp, hiện trạng di sản đang bị xâm thực bởi các yếu tố thời tiết và động thực vật, các vị trí góc kiến trúc cũng như mặt tường cần sớm tiến hành trùng tu, gia cường gia cố. Có nhiều phương án đã đưa ra của các chuyên gia sau khi khai quật khẩn cấp di tích tháp Dương Bi như nên được bảo tồn theo hướng như một bảo tàng ngoài trời, tức là xây dựng nhà mái che bao che lại toàn bộ di tích; xử lý bảo tồn và biến không gian của kalan chính thành nơi thực hiện các nghi lễ Phật giáo bằng cách khôi phục các hoạt động lễ nghi Phật giáo như đã từng được thực hiện tại đây từ khi chùa Việt được xây dựng tại đây; xây dựng hệ thống đường dạo bao quanh tháp giúp du khách và phật tử có cơ hội tiếp cận và chiêm ngưỡng di tích trực tiếp. Giải pháp này đáp ứng hai yêu cầu căn bản là bảo tồn được giá trị của di tích, đồng thời phát huy các giá trị của di tích trong cộng đồng, truyền cho di tích sức sống của cộng đồng hôm nay, mở ra cơ hội thu hút khách đến hành hương, chiêm bái và tham quan di tích.

IV-Kết luận

Di sản Dương Bi chỉ còn lại là một phế tích kiến trúc khảo cổ của một ngôi đền Hindu có niên đại khoảng cuối thế kỷ 9 đầu thế kỷ 10, với kiến trúc và điêu khắc còn lại tiêu biểu trong hệ thống di sản Champa ở Quảng Nam. Di tích Dương Bi không chỉ chứa đựng trong nó một khu đền tháp Champa mà di tích này còn là một minh chứng sống động cho lịch sử tiếp xúc, giao lưu và tiếp nhận văn hoá Việt và cư dân Champa bản địa, phản ánh quá trình khai mở vùng đất dinh trấn Quảng Nam. Di sản này còn nằm trong một không gian văn hoá giàu có của các thung lũng Chiêm Sơn, Chiêm Sơn Tây, và vùng Trà Kiệu mà di sản này là di sản duy nhất còn lại các thành phần kiến trúc trang trí tiêu biểu cho phong cách Đồng Dương tại khu vực Trà Kiệu. Những kết quả ban đầu nhằm bảo vệ di sản này như việc khai quật khẩn cấp, nghiên cứu ban đầu và ghi danh là di tích cấp tỉnh là những cơ sở quan trọng để bảo tồn di sản này. Tuy nhiên, còn nhiều vấn đề đặt ra cho công tác khai quật, trùng tu và phát huy di sản. Với giá trị và vị trí, vai trò của mình trong hệ thống di sản Quảng Nam, di sản Dương Bi sẽ được bảo tồn và phát huy để đóng góp vào giá trị tinh thần và vật chất cho cộng đồng địa phương.  

Phần minh hoạ: