DI SẢN VĂN HÓA MỸ SƠN VIỆT NAM

Vào thế kỷ thứ IV, dưới vương triều Bhadravaman thung lũng Mỹ Sơn (nay thuộc xã Duy Phú - Duy Xuyên - Quảng Nam) được chọn làm thánh đô - trung tâm tôn giáo, tín ngưỡng quan trọng của vương quốc Chămpa. Thung lũng này có đường kính khoảng 2km, được bao bọc bởi các dãy núi cao. Gồm núi thiêng Mahaparvata hay thần Siva nằm về phía Nam. Núi Kucaka ở phía Tây. Núi Subala ở phía Đông. Dòng suối khởi nguồn từ ngọn núi thiêng chảy về hướng Bắc nối với sông Thu Bồn, tiếng Phạn là Mahanadi, hay nữ thần Ganga vợ của thần Siva. 

Địa điểm thung lũng nằm về phía Tây kinh thành Simhapura (Trà Kiệu) - trung tâm quyền lực, vùng cửa biển Đại Chiêm (Hội An) - trung tâm thương mại- Cù Lao Chàm án ngữ phía Đông. Phức hệ đất thiêng, núi thiêng, thành phố thiêng, cửa biển thiêng là phức hệ quan trọng trong việc hình thành và phát triển của Mỹ Sơn cũng như của tiểu quốc Amaravati (vùng Quảng Nam ngày nay). 

      Văn bia thế thỷ 13

Sự giao lưu văn hóa, tiếp nhận nền văn minh Ấn Độ trong đó có tín ngưỡng tôn giáo. Hiudu giáo dần khẳng định vai trò trong xã hội Chămpa, chi phối mọi mặt đời sống chính trị - xã hội. Mỹ Sơn trở thành trung tâm tôn giáo cực thịch và quan trọng nhất của các vương triều Chăm cổ.
Mỹ Sơn là nơi xây dựng đền thờ, hành lễ, thờ tự. Nơi xác nhận với thần linh về sự trị vì của các đời vua Chăm. Nơi đền tháp được dựng lên để tưởng nhớ những chiến thắng và những cuộc chinh phục vĩ đại, đồng thời cũng là nơi các vị vua sau khi chết, linh hồn họ được quy tụ với các bật thánh thần của đạo Hindu, đặc biệt là thần Siva (đấng toàn năng), được coi là người sáng lập ra vương quốc Chămpa.

 Đương thời, tín ngưỡng thần Siva - đấng sáng tạo và hủy diệt của Ấn Độ giáo được hợp nhất với vua để thờ tự tại Mỹ Sơn. Ngôi đền đầu tiên được dựng  bằng gỗ, thờ thần - vua Bhadresvara là sự kết hợp theo dạng này (kết hợp tên thần Isvara - tức Siva - với tên vua Bhadravarman) thần được thờ dưới dạng biểu tượng bộ sinh thực khí. Bộ linga thờ này là biểu hiện cổ nhất của sự kết hợp giữa vương quyền và thần quyền ở Đông Nam á. 
 Hơn hai thế kỷ sau, vào khoảng giữa những năm 529 - 577, ngôi đền này không may bị hỏa hoạn.

Linga - Yoni

Chữ viết, kiến trúc còn lại cho thấy vào thế kỷ thứ VII Mỹ Sơn, vua Sambhuvarman đã phục hồi lại ngôi đền đầu tiên và quốc hiệu Chămpa đã xuất hiện trong bài minh của vua Sambhuvarman. Từ đó về sau, các vị vua sau khi lên ngôi đều cho xây dựng ở Mỹ Sơn những đền tháp mới hoặc tu bổ lại các ngôi đền cũ bị thời gian và chiến tranh hủy hoại. Vì vậy, Mỹ Sơn dần phát triển thành thánh địa của cả vương quốc.

 Năm 653, Prakasadharma lên ngôi đã xây nhiều đền thờ tại Mỹ Sơn, cúng dâng nhiều đất đai, của cải cho thần Srisambhubhadresvara. Ông là người dựng nên ngôi đền thờ thần Kuvera (Tài lộc) tại Mỹ Sơn.  
 Khoảng thời gian từ năm 749 đến năm 875 đã có một sự chuyển đổi về mặt chính trị khi sự trị vì vương quốc thuộc về thị tộc Cau (Kramukavamsa) ở phía Nam. Viraphura (thành phố Hùng Tráng) được chọn làm kinh đô. Một thánh địa mới ra đời đó là Pô Nagar ở vùng Kauthara (Nha Trang) thờ nữ thần mẹ của vương quốc. Thánh địa Srisambhubhadresvara(Mỹ Sơn) ít được chú ý hơn.
Cuối thế kỷ IX đạo Phật phát triển mạnh và có vai trò trong vương triều Chăm, trở thành quốc giáo, vua Indravarman II đặt lại kinh đô ở vùng Quảng Nam - Indrapura (thành phố Sấm Sét) và dựng Vihara (Phật viện) ở Đồng Dương (cách Trà Kiệu) 20km về phía Nam. Đây chính là thánh địa lớn thứ ba của vương quốc Chămpa.
 Sang đầu thế kỷ thứ X, Siva giáo được phục hưng, trong vương quyền đạo Phật mất dần vai trò. Thánh địa Mỹ Sơn được phục hồi lại. Các đền tháp cũ được tu bổ, hàng loạt thánh đường mới được xây dựng làm Mỹ Sơn có một bộ mặt mới. Đây là giai đoạn các công trình kiến trúc phát triển liên tục mà số lượng còn nhiều ở Mỹ Sơn.

Đồi Bửu Châu(Trà Kiệu) - Dấu tích kinh thành Simhapura

 Nhưng các cuộc chiến tranh trong thế kỷ XI xảy ra giữa Chămpa với các quốc gia lâng bang đã tàn phá vương quốc Chămpa và các đền tháp ở khu vực Mỹ Sơn. Văn bia cổ ghi lại: “Quân thù đã xâm lược và thống trị đất nước…, đã phá sạch các tỉnh thành của vương quốc, đã cướp bóc ngôi đền Sriranabhadresvara. Vì vậy ngôi đền này bị bỏ hoang không còn thờ phụng gì nữa… Ngài (tức vua Hảivarman, trị vì từ 1074 đến khoảng 1081) đã đánh bại quân giặc và cho trùng tu lại đền Sriranabhadresvara…” Một bia ký khác chép rõ hơn: “Nhà vua sửa lại các ngôi tháp, các đền miếu và những nơi thờ tự khác dành cho việc thờ phụng Sriranabhadresvara và làm cho chúng trở nên hoàn toàn đẹp đẽ…”
 Các vua sau đó (Paramabodhisattva và Giaya Indravarman II) chỉ cúng của cải và đồ tế tự. Vua Harivarman V và Giaya Indravarman III có xây thêm những đền tháp nhỏ ở Mỹ Sơn. Đến năm 1149, Giaya Harivarman I lên ngôi lập kinh đô mới ở ViJaya ( Đồ Bàn, Bình Định) nhưng cũng cho tu bổ các thánh đường và dựng hai ngôi đền lớn ở Mỹ Sơn. Vị vua tiếp nối Indravarman IV không xây dựng nhiều nhưng dâng vàng bạc trang điểm dát lên mái các đền tháp. Số lượng kim loại quý đã sử dụng lên tới 1.470 kg (J. Boisselier: 1963)
 Năm 1234 đức vua Sri Jaya Paramesvaravaman II là vị vua cuối cùng có công trong việc tôn tạo Mỹ Sơn. Kể từ đó, những tài liệu về sau Mỹ Sơn không thấy được nhắc đến.

 Từ Simhapura, hay cảng biển Đại Chiêm sầm uất, nhiều mặt hàng như vàng, trầm hương, ngà voi, hồ tiêu… những sản vật quý được mang ra trao đổi tạo nên con đường thông thương giữa Chămpa với bên ngoài, giữa miền ngược và miền xuôi, đã mang lại sự giàu có cho các vương triều Chăm xây dựng kinh thành và thánh đô Mỹ Sơn, vừa là nơi giao thoa và tiếp biến những nền văn hóa khác nhau làm giàu tinh hoa dân tộc.

Con đường hải thương giữa Chămpa với các quốc gia cổ trung đại

 Trải dài gần mười thế kỷ, với lịch sử hình thành và nhiều thay đổi đi liền với sự phát triển của vương quốc Chămpa, cùng với sự kết hợp những mối liên hệ vùng, khu vực, số lượng đền tháp ngày một xây dựng nhiều hơn, Mỹ Sơn trở thành nơi ghi dấu sự phát triển rực rỡ, đặc sắc của nền nghệ thuật Chămpa. Nhiều phong cách kiến trúc Chămpa được khẳng định và phát triển trong quần thể di tích này. 
Với ý nghĩa là trung tâm tôn giáo của vương quốc cổ Chămpa. Di sản Mỹ Sơn có một vị trí tâm linh quan trọng của cộng đồng dân cư, là chổ dựa tinh thần của người Chăm xưa. Là công trình nghệ thuât độc đáo có giá trị đến ngày hôm nay. Nơi đây từng viên gạch, góc tháp đều khoát lên mình những giá trị lịch sử - văn hóa độc đáo được làm nên bằng những kỳ quan từ sức con người. 
Và sự bừng cháy của một nền văn minh Chăm rực rỡ.