NHÓM F ĐANG ĐƯỢC TRIỂN KHAI TRÙNG TU, BẢO TỒN DƯỚI SỰ CHỦ TRÌ CỦA NHÓM CHUYÊN GIA ẤN ĐỘ

Nhóm tháp F, tọa lạc chân một sườn núi phía Bắc Khu quần thể kiến trúc Mỹ Sơn, người dân địa phương gọi là tháp Hố Khế (bởi khu vực này nhiều khế rừng). Theo công bố của người Pháp từ 1903 nhóm F có ba công trình kiến trúc, F1 là tháp chính (Kalan) có cửa quay về hướng đông, F2 là tháp cổng hai cửa thông nhau đông – tây,  F3 nằm phía nam (bên trái tháp F1) cửa quay về hướng đông. Tuy nhiên sau đó đã biến mất do trận bom tàn khốc năm 1969.Nhóm F mô tả trong tư liệu của Henri Parmentier (1904) “Khu F, chỉ thể hiện một số rất hạn chế các công trình. Tháp chính F1 ở trung tâm một vòng bao có một phần đã biến mất và được mở ra bằng một tháp cửa F2; nếu trong nguyên thuỷ nhóm này được tiếp theo bởi một phòng dài, thì phòng này đã phải được xây dựng bằng vật liệu nhẹ, bởi vì chúng ta đã không tìm thấy một dấu vết nào còn lại của nó. Một đền tháp thứ hai, F3 đã được xây dựng trong vành đai này thời kỳ sau.Tháp chính F1 là một công trình hình chữ nhật, rất cao trên mặt đất. Phòng kéo dài từ Tây sang Đông được mở ở hướng Tây và có trên mỗi mặt ba hốc sáng, một cái lớn ở giữa, và hai cái nhỏ hiện tại chỉ còn hai cái nhỏ trong những góc tường của mặt Tây. Trên trục chính của phòng này, nhưng ở gần vách phía Đông, các phần xây dựng tạo thành một bình lớn. chắc chắn dể đánh dấu vị trí của cái bệ. Một somasutra trong hốc chính của mặt Bắc cao ở mức cái mỏ của bình đựng nước thánh tẩy. Phòng này dường như có mái phủ bằng ngói, mặc dù các bức tường của nó khá dày và có thể chống chịu sức nặng của một vòm, ta chỉ còn tìm thấy ít gạch giữa các bức tường, trong khi lại tìm thấy ở đó một số lượng đáng kể ngói Phòng mở ra về bên ngoài bằng một cầu thang và một cửa có khung bằng đố mà cửa sau của nó có vẻ có ổ quay. Trước cửa này có một cổng không có chiều sâu.Bố cục ngoài gồm phần ngăn những khung lớn kết thúc ở hai đầu mút bởi một cột lớn và được phân chia cái nọ khỏi cái kia bởi một mặt tường, phía trước mặt tường có một cửa giả. Nền thuộc kiểu phần tư đường tròn, kiểu gờ cột, chỉ còn lại một phần của tràng hoa treo. Bên phải các cột và trong các góc của cửa giả có những vật treo trang trí hai thân, chúng được xử lý như những công trình nhỏ thật sự có gác. Chúng có một đầu hồi nhỏ bên trên một thân chính và kết thúc bằng một sân hiên nhỏ có trang trì bờ mái ở góc phía trước, một thân thứ hai với lá nhĩ hầu như là lặp lại của cửa: sự giống nhau này càng rõ nét với sự hiện diện của một tam cấp có bảy bậc giữa hai rầm cầu thang, tam cấp dẫn lên nền của công trình nhỏ. Nếu tháp có đầu hồi thì đầu hồi này phải được xây bằng gạch hoặc bằng gỗ, các vât treo trang trí được, đơn giản hoá. Phía thân trước của vật trang trí này có một mặc hẹp dọc, nhưng không có phần nào được điêu khắc, có thể coi nó là một tượng còn ở dạng  đẽo phác có thể là nữ thần của đền tháp được nhận ra bởi cánh cửa mở…”

Những can thiệp vào nhóm F sau 1975: Trong giai đoạn 1980 – 1990 trong chương trình hợp tác Văn hóa giữa hai Chính phủ Việt Nam và Ba Lan, chuyên gia Ba Lan tập trung cứu vãn ba nhóm tháp trung tâm B-C-D và một phần nhóm A, nhóm E và F chỉ kịp phát quang, dọn dẹp lớp bề mặt, chưa can thiệp trùng tu gia cố. Năm 2003 nhóm F và một phần nhóm E được khai quật và trưng bày hiện vật tại chỗ do Viện Khảo cổ học Việt Nam phối hợp với Ban Quản Lý Di tích và Du lịch Mỹ Sơn (nay là Ban Quản Lý Di sản Văn hóa Mỹ Sơn) thực hiện. Đợt khai quật này cũng đã làm rõ một số giá trị tiêu biểu tại khu F như thành phần đài thờ F1, đường dẫn lát gạch nối từ F1 sang F2, kiến trúc F1 có thể được xây hai giai đoạn, phần đế ở giai đoạn đầu phần thân giai đoạn muộn hơn, nhận định này căn cứ điêu khắc, hình khối và cả kích thước, màu sắc, chất lượng gạch…

 Rất đáng tiếc đợt khai quật này không có kế hoạch trùng tu liền sau đó mà chỉ làm nhà bao che hạn chế mưa nắng trực tiếp tác động vào, đồng thời dùng các thanh sắt vừa giằng vừa chống những khối kiến trúc có khe nứt sâu nguy cơ tách rời, xô lệch vị trí ban đầu. Qua thời gian không lâu nhận thấy việc làm nhà bao che này phản tác dụng, thiếu nắng và ánh sáng mặt tường gạch xuống màu, mất liên kết khối xây, nhiều chi tiết bị địa y, nấm phát triển làm mềm xốp bề mặt gạch tạo dấu hiệu hoàn thổ.

Cuối năm 2022 việc trùng tu nhóm A vừa hoàn thành trong lúc chưa về nước được do dịch  covid chưa kết thúc, phía Ban Quản Lý Di sản Mỹ Sơn đã chủ động đề xuất với chuyên gia Ấn Độ khảo sát, thu thập các dữ liệu cần thiết. Đây là cơ sở manh nha đầu tiên cho việc triển khai dự án trùng tu nhóm E – F giai đoạn hai (2025 – 2029).

Hiện trạng Nhóm F: Theo mô tả của chuyên gia Pháp cách đây trên trăm năm vốn đã hư hỏng một phần do thiên nhiên, nay lại càng hư hỏng hơn bởi cộng thêm nguyên nhân từ con người, chiến tranh biến một di tích thành phế tích, F1 thương tích nặng nề, phần thân tường, sụp đổ nhiều chỗ, nhiều khe nứt sâu từ trong ra ngoài, xô lệch biến dạng khối kiến trúc, phần tiền sảnh sập hoàn toàn, trong lòng tháp đài thờ Linga-yoni đã bị bóc ra khỏi vị trí ban đầu, một số khối đá chịu lực còn ở dưới hố thiêng, vài khối trên nền, yoni và Linga cũng được kê kích dựng tạm bợ hai bên góc tháp. Khó hình dung ra một khối lắp ghép đầy đủ hoàn thiện, chắc rằng còn thiếu nhiều khối đá liên quan từ ngoài tháp đã được các đợt trùng tu trước chuyển ra?. F2 là tháp cổng có qui mô nhỏ hơn cũng đã hư sập nhiều, mái tháp không còn, tường mỏng, các thanh trụ cổng mỏng, mỗi trụ đều có mộng ghép nối từ hai khối đá mỏng. Chắc chắn công trình này muộn hơn F1. F3 mất hẳn để lại nơi đó là hố bom sâu hoắm. Tường bao còn sót lại vài đoạn phía tây bị biến dạng. Về địa hình phía trước nhóm F là con suối sâu, nhiều nơi bị nước xâm thực vào đến tận chân tường bao. Cận F1 và F2 là hai hố bom lớn, sân nền bị bồi lấp lớp đất dày. Phía sau là sườn núi dốc vào mùa mưa nước đổ từ sườn đồi tràn vào di tích (trước đó BQL Mỹ Sơn đã làm thoát nước nhưng quy mô chưa đạt yêu cầu thực tế).

Những giải pháp sắp triển khai: Về phương pháp trùng tu kiên định với trường phái trùng tu khảo cổ học, đề cao bảo tồn yếu tố gốc, tái định vị các khối xây gạch, thành phần kiến trúc đá khi thu thập các dữ liệu liên quan đủ cơ sở khoa học. Vật liệu gạch ưu tiên gạch cũ tái sử dụng, sau đó mới sử dụng đến gạch phục chế và yêu cầu gạch mới đạt chất lượng tương đồng. Tháp F1 chú trọng bảo tồn một số điêu khắc còn sót lại ở phần đế tháp, thân tháp định vị lại các khối xây bị xô lệch, xây bổ khuyết các góc tháp, phục hồi chống thấm đầu các vách tường, phục hồi một phần tiền sảnh và ba cửa giả. Tái định vị thành phần đá khung cửa chính, bậc cấp… Bên trong lòng tháp trùng tu lại nền, hố thiêng, hộc đèn, đặt biệt nghiên cứu sắp xếp tái định vị lại đài thờ Linga-yoni một cách hoàn chỉnh. F2 (tháp cổng) cũng chú trọng phần chân và thân tháp gia cố gia cường các khối xây nhỏ bị xô lệch, mất liên kết mạch vữa có nguy cơ tự tách khỏi khối, đồng thời tái định vị hai khung cửa đá đông và tây khi đã ghép nối và gia cường bằng các thanh kim loại không gỉ (không lộ ra bên ngoài). Tường bao phục hồi các đoạn còn lại dấu vết tường, dấu vết móng, tuy nhiên không quá cao cũng như không quá rộng so với đoạn còn sót lại, mục đích để người xem đủ nhận biết giới hạn của một nhóm tháp không gian thiêng bên trong và không gian bên ngoài. Với địa hình phía trong tường bao nhóm F sẽ dịch chuyển phần đất bồi lấp đến “Cos 0”, để tìm hiểu độ cao từng công trình kiến trúc…Phía trước dòng suối nghiên cứu xác định địa hình ban đầu thực hiện kè mềm bằng thực vật, sỏi đá tại chỗ và nạo vắt, nắn dòng ra xa hơn. Phía sau đào rãnh cắt thoát nước từ xa hạn chế thấp nhất nước chảy vào di tích, điều này giúp hạn chế đế tháp ngập nước vào mùa mưa lũ. Để không ảnh hưởng đến khách tham quan và cũng không ách tắc những hoạt động trên công trình trùng tu đang thực hiện khảo sát một lối đi riêng dành cho việc chuyên chở vật liệu phục vụ trùng tu, công nhân đi lại. Lên kế hoạch cụ thể cho từng khâu công việc, nội dung công việc, nhóm người thực hiện, dự kiến thời gian hoàn thành… Hướng đến hiệu quả tốt nhất đảm bảo về mặt thời gian, chất lượng như kế hoạch đề ra ban đầu.

Lê Văn Minh